Điều 17 Hiến pháp 2013 quy định: “Công dân Việt Nam ở nước ngoài được Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam bảo hộ”. Vì lẽ đó, Nhà nước ta đã ban hành một hệ thống các văn bản pháp luật điều chỉnh các quan hệ xã hội liên quan đến việc di cư của công dân Việt Nam ra nước ngoài.
Về cơ bản, pháp luật hiện hành đã có những quy định tương đối cụ thể nhằm bảo hộ các quyền về sức khỏe, tính mạng, danh dự, nhân phẩm và các quyền lợi ích chính đáng khác của công dân khi sinh sống, lao động, học tập, kết hôn… ở nước ngoài. Việc bảo hộ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân Việt Nam ở nước ngoài được quy định tại hầu hết các văn bản pháp luật quan trọng như tại khoản 3, Điều 17 Hiến pháp năm 2013, Điều 5 và Điều 6 Luật Quốc tịch Việt Nam năm 2008; Điều 8 và Điều 9 Luật Cơ quan đại diện nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam ở nước ngoài số 33/2009/QH12 ngày 18/06/2009; Quyết định số 119/QĐ-TTg ngày 25/07/2007 của Thủ tướng Chính phủ về việc thành lập Quỹ Bảo hộ công dân và pháp nhân Việt Nam ở nước ngoài, Chỉ thị số 1737/CT-TTg ngày 20/9/2010 của Thủ tướng Chính phủ về tăng cường công tác bảo hộ quyền và lợi ích chính đáng của công dân Việt Nam di cư ra nước ngoài trong tình hình hiện nay.
Với mong muốn tăng cường sự hợp tác hiệu quả với các nước, các tổ chức quốc tế liên quan trong việc thúc đẩy di cư hợp pháp, phòng, chống di cư trái phép, bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của người di cư và kiên quyết đấu tranh với nạn buôn bán người, đặc biệt là buôn bán phụ nữ và trẻ em bất hợp pháp, tội phạm có tổ chức xuyên quốc gia, trong các văn bản pháp lý về công tác bảo hộ công dân Việt Nam di cư ra nước ngoài, Nhà nước ta khuyến khích và thúc đẩy di cư hợp pháp, chống di cư trái phép, tạo điều kiện thuận lợi cho di cư trong nước và di cư quốc tế phù hợp với quy định của pháp luật Việt Nam và pháp luật của nước sở tại. Nhà nước sẽ thực hiện việc bảo hộ công dân khi các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân Việt Nam ở nước ngoài bị xâm phạm. Trách nhiệm bảo hộ công dân bao gồm các hoạt động giúp đỡ về mọi mặt dành cho công dân Việt Nam đang ở nước ngoài, bao gồm cả những hoạt động cấp phát hộ chiếu, giấy tờ hành chính cho công dân, các hoạt động có tính chất trợ giúp về tài chính cho công dân khi họ gặp khó khăn, thăm hỏi lãnh sự khi công dân bị bắt, bị giam, áp dụng các biện pháp cần thiết nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân Việt Nam trên cơ sở phù hợp quy định pháp luật quốc gia sở tại hoặc luật pháp quốc tế.
Theo số liệu của Ủy ban Nhà nước về người Việt Nam ở nước ngoài, hiện nay có khoảng 4,5 triệu người Việt Nam ở khắp các châu lục trên thế giới. Với số lượng người Việt Nam xuất cảnh ra nước ngoài mỗi năm một tăng với nhiều mục đích khác nhau như di cư lao động quốc tế theo hợp đồng có thời hạn ở nước ngoài, di cư học tập, di cư do kết hôn với người nước ngoài hoặc có quốc tịch nước ngoài, di cư vì được nhận làm con nuôi, di cư thông qua tệ nạn buôn bán người... Trong đó, xuất khẩu lao động (XKLĐ) trong những năm qua đạt được nhiều kết quả quan trọng. Năm 2017, XKLĐ đạt được con số kỷ lục với trên 134 nghìn lao động đi làm việc ở nước ngoài, vượt 28,3% so với kế hoạch năm. Năm 2018 tiếp tục là một năm thành công trong lĩnh vực XKLĐ với tổng số lao động Việt Nam đi làm việc tại nước ngoài đạt hơn 142 nghìn người, vượt 30% so với kế hoạch, là năm thứ năm liên tiếp có số lượng vượt mức 100.000 lao động. Riêng 6 tháng đầu năm 2019, Việt Nam đã được tổng số gần 67 nghìn lao động đi làm việc ở nước ngoài, đạt 55,82% kế hoạch năm 2019. Tính chung từ năm 2006 đến nay, Việt Nam đã đưa được hơn 1 triệu lao động đi làm việc ở nước ngoài, hơn 130.000 du học sinh, mỗi năm có hàng chục nghìn trường hợp kết hôn với người nước ngoài… Trong đó, lao động do doanh nghiệp có cấp phép dịch vụ đưa khoảng 500.000 lao động Việt Nam làm việc ở trên 40 nước và vùng lãnh thổ với hơn 30 nhóm ngành nghề… Thực tế vẫn có tình trạng công dân Việt Nam di cư trái phép, di cư tự phát sang các nước láng giềng để làm việc theo thời vụ; một bộ phận du học sinh, thực tập sinh, lao động Việt Nam tại Hàn Quốc, Nhật Bản… bỏ trốn, làm việc và cư trú trái phép; nạn mua bán người thông qua môi giới hôn nhân, di cư trái phép; ...
Vừa qua, Bộ Ngoại giao đã phối hợp với Phái đoàn đại diện Tổ chức Di cư quốc tế tại Việt Nam (IOM) tổ chức Hội nghị phổ biến Thỏa thuận toàn cầu về Di cư hợp pháp, an toàn và trật tự tại Thành phố Hà Nội (ngày 20/8/2019), Thành phố Đà Lạt (ngày 27/9/2019), Thành phố Hồ Chí Minh (ngày 11/10/2019) với sự tham
dự đông đảo của đại diện các Bộ, ngành, địa phương. Thỏa thuận toàn cầu về Di cư hợp pháp, an toàn và trật tự là thỏa thuận liên chính phủ đầu tiên về di cư dưới sự
bảo trợ của Liên hợp quốc, đưa ra khuôn khổ hợp tác không ràng buộc về pháp
lý nhằm phối hợp quản lý di cư có hiệu quả ở cấp độ toàn cầu./.
Nguyễn Loan